Week 28: Masaccio
De pionier die het perspectief tot leven bracht
Masaccio (1401-1428)
🖼️ Schilderij: La Santissima Trinità (De Heilige Drie-eenheid)
📆 Jaar: 1426-1428
📍 Locatie: Santa Maria Novella, Florence
🎨 Stijl: vroege renaissance
Voor wie me al een beetje kent of een tijd volgt: Florence is voor mij de stad waar het hele Italië-verhaal zo’n beetje begon. Ik ging er na mijn middelbare school een maand naartoe om alvast de scherpe randjes van de taal weg te nemen: ik had me namelijk ingeschreven aan de Universiteit Utrecht om daar, na de zomervakantie, te starten met de opleiding Italiaanse Taal- en Letterkunde. Een maand in een gastgezin, met in de ochtenden Italiaanse les en de rest van de dag vrij om de stad, de medestudenten en de cultuur te ontdekken. In die maand zag ik vooral veel barretjes, naast natuurlijk het Uffizi en de Duomo. Fast forward: ik bezocht Florence inmiddels al talloze keren, zag menig kerk, museum en vooruit, ook bar van binnen, maar de Santa Maria Novella? Nee, daar heb ik in die maand geen stap gezet.
Die kerk: de Santa Maria Novella
Even wat extra context: voor wie ooit in Florence was en met de trein aankwam, herkent de naam: het is de benaming voor het centraal station van de stad. En die naam is, easy does it, vernoemd naar de kerk die op hetzelfde plein ligt: de Santa Maria Novella. En dat is niet zomaar een kerk, het is om te beginnen een basiliek. Een basiliek is een kerk die vanwege de bijzondere historische betekenis, status als bedevaartsoord of aanwezigheid van bijzondere relieken een buitengewone status heeft. Als (chauvinistisch) voorbeeld: de Sintjanskathedraal van ‘s-Hertogenbosch is zowel een kathedraal (als zetel van het bisdom) als een basiliek (vanwege de aanwezigheid van de Zoete Lieve Moeder, het Mariabeeld in de kathedraal). Hoe dan ook: de Santa Maria Novella is een basiliek en daarnaast de grootste Dominicaanse kerk van de stad. Het heeft een fraaie kloostertuin en herbergt fresco’s van onder andere Filippino Lippi en Domenico Ghirlandaio en een kruisbeeld van Filippo Brunelleschi. Maar het pronkstuk van de kerk en een van de hoogtepunten uit de Italiaanse kunstgeschiedenis is daar ook te vinden en, met licht schaamrood op de kaken, moet ik bekennen dat ik dat dus tot eerder dit jaar nog nooit zag.
De sloddervos: Masaccio
Eerst terug naar de hoofdpersoon van deze week. Tommaso di Ser Giovanni di Mone Cassai werd op 21 december 1401 geboren in San Giovanni Valdarno. Omdat hij zichzelf nogal kon verwaarlozen en dus weinig waarde hechtte aan hygiëne en persoonlijke verzorging, werd hij Masaccio (Slodddervos) genoemd en onder die bijnaam is hij de geschiedenisboeken ingegaan. Masaccio was uitzonderlijk getalenteerd en ging waarschijnlijk ergens rond 1418 in de leer bij Masolino, een gotische schilder in Florence. Die stad was een broedplaats van talent in die tijd en Masaccio raakte bevriend met Donatello en Brunelleschi. Wat hij van die laatste leerde, zorgde voor een ware revolutie in de schilderkunst dat zich zo definitief kon ontdoen van het ‘juk van de middeleeuwen’: lineair perspectief.
Lineair perspectief is een manier om in een plat schilderij de illusie van diepte te creëren, alsof je door een raam een echte ruimte inkijkt. Het principe draait om één (of meerdere) verdwijnpunten op een denkbeeldige horizon: alle lijnen die in werkelijkheid naar achteren lopen, komen in het schilderij samen op dat punt.
Tot dat moment waren schilderijen ‘plat’. Denk aan de werken van Cimabue of Giotto. Maar Brunelleschi, de architect en bouwmeester, verdiepte zich als architect in dat perspectief en vertelde erover aan Masaccio. De jonge schilder kon het hele concept niet loslaten en schilderde zijn meesterwerk, dat later ook zijn laatste schilderij ooit bleek de zijn: de beroemde Santissima Trinità of Heilige Drie-Eenheid.
Santissima Trinità, con la Vergine Maria, San Giovanni e i donatori
De volledige titel van het werk zie je hierboven, laten we eens verder inzoomen op het schilderij. We zien een langwerpig fresco, dat eigenlijk is opgedeeld in twee delen: boven zien we enkele duidelijke figuren. God bovenaan, met zijn Zoon Christus aan het kruis eronder en daar tussenin de duif, symbool voor de Heilige Geest. Links ernaast Maria, rechts Johannes de Doper. Aan de rechter- en linkerkant daarvan verschijnen de (onbekende) opdrachtgevers van het werk.
Het onderste gedeelte maakt toch nog een directe link naar de Middeleeuwen en de vergankelijkheid: we zien een sarcofaag et daarop een doodskist en de tekst:
IO FU' GIÀ QUEL CHE VOI SETE, E QUEL CH'I' SON VOI ANCO SARETE
De vertaling: Ik was ooit wat jullie nu zijn en ik ben nu wat jullie ooit ook zullen zijn. Een overduidelijk Memento Mori als laatste verwijzing naar de gotiek en vooral de Middeleeuwen, waarin de nadruk op het hiernamaals en het vroom leven zo prominent was.
Terug naar het bovenste deel: een perfect voorbeeld van het lineair perspectief. Alle (denkbeeldige) lijnen rechtstreeks naar het Christusbeeld in het midden, de rest wordt meteen bijzaak. Door Christus op deze wijze zó overduidelijk in het letterlijke middelpunt te zetten, doorbrak Masaccio de conventies van een periode eerder. De setting maakt het geheel af: het is een perfecte ruimte waarin de schilder de essentie van het Christelijke geloof laat samenkomen: leef in het heden voor een verheven leven na de dood.
Overigens heb ik nog een kleine ontboezeming te doen: toen ik de kerk binnenkwam, zag ik dat er fikse renovaties bezig waren voor dit meesterwerk. Tussen de doeken en steigers door heb ik het schilderij (grotendeels) kunnen bekijken, maar niet helemaal als geheel. Elk nadeel heeft een voordeel: ik mag nog een keer terug…
🥰 Ti ringrazio! Dit was Week 28!
Wat een reis! Hoe vond jij dit werk? Is het boeiend of misschien teveel een ver-van-mijn-bedshow, omdat het zo’n oud werk is? Alles mag, dat is het mooie aan kunst! De volgende keer komt er een verdiepingsartikel over Masaccio, dus als het je interesseert, dan is een abonnement op die extra content wellicht een idee! Voor € 5 per maand (of € 50 per jaar) krijg je elke week een extra verdiepingsartikel, exclusief voor abonnees.
Je kunt je sowieso aanmelden voor deze Substack. Dan krijg je alles overzichtelijk in de app of op desktop, én een melding als er iets nieuws is. En ja, je kunt gewoon kiezen voor een gratis abonnement! En als je het een toffe post vond, zou ik het geweldig vinden als je em zou sharen.
Aanmelden of sharen? Via de knop hieronder kom je op de site via de app. Fijn weekend!
Mooi. Ik gebruik dit schilderij ook in een diapresentatie die ik laatst gemaakt heb over de geschiedenis van Italië.
Twee jaar geleden bezocht ik de Brancacci-kapel in Florence, naast de Santa Maria del Carmine. Een van de mooiste fresco-cicli ooit. Een deel is van de hand van Masaccio. Je kunt die kapel alleen bezoeken met voorreservering op internet (tijdslot). Op de dag van aankomst wilde ik een bezoek plannen, bleek het rooster de komende twee weken helemaal vol te zijn. Door wat te dralen, sip te kijken en een zielig verhaal af te steken kon ik de volgende dag alsnog terecht. Het is toch wel heel fijn als je het Italiaans enigszins beheerst.